كِتَابُ الْأَقْضِيَةِ

په‌رتووكی دادوه‌ریكردن

بَابٌ فِي طَلَبِ الْقَضَاءِ

باسێك دەربارەی كه‌سێك داوا بكات ببێتە دادوەر

٦٠٧. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ h عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «مَنْ جُعِلَ قَاضِيًا بَيْنَ النَّاسِ فَقَدْ ذُبِحَ بِغَيْرِ سِكِّينٍ».

ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ h له‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌‌ ﷺ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ فه‌رموویه‌تی: «هه‌ر كه‌سێك له‌لایه‌ن فه‌رمانڕه‌واوه‌ به‌ دادوەر دانرا له‌ نێوان خه‌ڵكدا، ئه‌وه‌ به‌بێ چه‌قۆ سه‌ری بڕاوه‌ (بۆ خۆپاراستن و ئاگاداربوونه‌)».

بَابٌ فِي الْقَاضِي يُخْطِئُ

باسێك ده‌رباره‌ی ئەو دادوه‌رەی هه‌ڵه‌ دەكات

٦٠٨. عَنِ ابْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ h عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «الْقُضَاةُ ثَلَاثَةٌ: وَاحِدٌ فِي الْجَنَّةِ، وَاثْنَانِ فِي النَّارِ، فَأَمَّا الَّذِي فِي الْجَنَّةِ فَرَجُلٌ عَرَفَ الْحَقَّ فَقَضَى بِهِ، وَرَجُلٌ عَرَفَ الْحَقَّ فَجَارَ فِي الْحُكْمِ، فَهُوَ فِي النَّارِ، وَرَجُلٌ قَضَى لِلنَّاسِ عَلَى جَهْلٍ فَهُوَ فِي النَّارِ».

ئیبن بوڕه‌یده‌ له‌ باوكییه‌وه‌ h له‌‌ پێغه‌مبه‌ره‌وه‌‌ ﷺ ده‌گێڕێته‌وه‌ كه‌ فه‌رموویه‌تی: «دادوەره‌كان سێ جۆرن: یه‌كێكیان له‌ به‌هه‌شتدایه‌، دووانیان له‌ ئاگردایه‌، ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌چێته‌ به‌هه‌شته‌وه‌ هه‌ق دەزانێت و‌ كاریشی پێ دەكات، كه‌سێكیش كە هه‌قه‌كه‌ بزانێت (بڕیاری خوا و پێغه‌مبه‌ر ﷺ له‌و شته‌دا چییه‌)، به‌ڵام كاری پێ نه‌كات و سته‌م بكات، ئه‌وه‌ له‌ ئاگری دۆزه‌خدایه‌، كه‌سێكیش به‌نه‌زانین بڕیار له‌ نێوان خه‌ڵكیدا بدات، ئه‌ویش هه‌ر له‌ ئاگردایه‌».

٦٠٩. عَنْ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ h قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: «إِذَا حَكَمَ الْحَاكِمُ فَاجْتَهَدَ فَأَصَابَ فَلَهُ أَجْرَانِ، وَإِذَا حَكَمَ فَاجْتَهَدَ فَأَخْطَأَ فَلَهُ أَجْرٌ».

عه‌مری كوڕی عاص h ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: «هه‌ر كاتێك دادوه‌ر كۆششی كرد (بۆ بڕیاری دروست) و (بڕیاره‌كه‌ی) پێكا، دوو پاداشتی هه‌یه،‌ هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر كۆششی كرد، به‌ڵام بڕیارەكەی نه‌پێكا، ئه‌وە پاداشتێكی هه‌یه‌».

🖍   تێبینی:

ئه‌وه‌ تایبه‌ته‌ به‌ خه‌ڵكانێكی تایبه‌ت كه‌ هه‌موو سیفه‌ته‌كانی كه‌سی موجته‌هیدیان تێدایه‌، ئه‌و كه‌سانه‌ ناگرێته‌وه‌ كه‌ كاڵفام و كه‌م زانست و كه‌متەر‌خه‌من، سیفه‌ته‌كانی موجته‌هید و چۆنیه‌تی ئیجتیهاد له‌ زانستی (أصول الفقه) به‌تێروته‌سه‌لی باس كراوه‌.

بَابٌ فِي طَلَبِ الْقَضَاءِ وَالتَّسَرُّعِ إِلَيْهِ

باسێك ده‌رباره‌ی داواكردنی بوون به‌ دادوه‌ر و هه‌ڵپه‌كردن بۆی

٦١٠. قَالَ أَبُو مُوسَى h: قَالَ النَّبِيُّ ﷺ: «لَنْ نَسْتَعْمِلَ، أَوْ لَا نَسْتَعْمِلُ عَلَى عَمَلِنَا مَنْ أَرَادَهُ».

ئه‌بو مووسا h ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رموویه‌تی: «هه‌ر كه‌سێك داوای فه‌رمانڕه‌وایی و بڕیاردان بكات ئێمه‌ پێی ناده‌ین (نابێت خۆی داوا بكات،‌ چه‌نده‌ها كه‌س هه‌بووه‌ داوایان كردووه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ ڕه‌تی كردۆته‌وه‌)».

بَابٌ فِي كَرَاهِيَةِ الرَّشْوَةِ

باسێك دەربارەی حه‌رامییه‌تی به‌رتیل

٦١١. عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو k قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ الرَّاشِي وَالْمُرْتَشِي.

عه‌بدوڵڵای كوڕی عه‌مر k ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ نه‌فره‌تی كردووه‌ له‌و كه‌سه‌ی به‌رتیل ده‌دات و له‌وه‌یشی به‌رتیل وه‌رده‌گرێت.

بَابٌ فِي هَدَايَا الْعُمَّالِ

باسێك ده‌رباره‌ی وه‌رگرتنی دیاری له‌لایه‌ن فه‌رمانبه‌رانه‌وه‌

٦١٢. قَالَ عَدِيُّ بْنُ عُمَيْرَةَ الْكِنْدِيُّ h: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَالَ: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ، مَنْ عُمِّلَ مِنْكُمْ لَنَا عَلَى عَمَلٍ فَكَتَمَنَا مِنْهُ مِخْيَطًا، فَمَا فَوْقَهُ فَهُوَ غُلٌّ يَأْتِي بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»، فَقَامَ رَجُلٌ مِنَ الْأَنْصَارِ أَسْوَدُ كَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَيْهِ، فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، اقْبَلْ عَنِّي عَمَلَكَ، قَالَ: «وَمَا ذَاكَ؟»، قَالَ: سَمِعْتُكَ تَقُولُ: كَذَا وَكَذَا، قَالَ: وَأَنَا أَقُولُ: «ذَلِكَ مَنِ اسْتَعْمَلْنَاهُ عَلَى عَمَلٍ فَلْيَأْتِ بِقَلِيلِهِ، وَكَثِيرِهِ، فَمَا أُوتِيَ مِنْهُ أَخَذَهُ وَمَا نُهِيَ عَنْهُ انْتَهَى».

عه‌دی كوڕی عومه‌یڕه‌ی كیندی h ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: «ئه‌ی خه‌ڵكینه‌ هه‌ر كه‌سێك كاری بۆ ئێمه‌ كرد (كاری بۆ ده‌وڵه‌ت كرد)، شتێكمان لێ بشارێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر به‌ئه‌ندازه‌ی ده‌رزیه‌كیش بێت تا سه‌رووتر، ئه‌وه‌ دزییه‌ یان خیانه‌ته‌، له‌ ڕۆژی قیامه‌ت ده‌یهێنێت‌»، پیاوێكی ڕه‌ش له‌نێو ئه‌نصاڕییه‌كاندا وه‌ك ئه‌وه‌ی من شێوه‌ی ئه‌وم له‌به‌ر چاو بێت هه‌ڵسا گوتی: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا، ئه‌و كاره‌ی به‌ منت سپاردووه‌ لێم وه‌ربگره‌وه‌، پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رمووی:« چی وای لێ كردى وا بڵێیت؟» گوتى: گوێم لێ بوو تۆ وات فه‌رموو (ئه‌و فه‌رمووده‌یه‌ی كه‌ ئێستا فه‌رمووت)، فه‌رمووی: «ئێستاش هه‌ر وا ده‌ڵێم، هه‌ر كه‌سێك كارێكمان پێی سپارد چی ده‌ست كه‌وت با زۆر و كه‌می بهێنێت، ئه‌وه‌ی كه‌ پێی دراوه‌ (وه‌كوو مووچه‌) با وه‌ریبگرێت، ئه‌وه‌یشی لێی قه‌ده‌غه‌ كراوه‌ با ده‌ستی بۆ نه‌بات».

بَابٌ فِي قَضَاءِ الْقَاضِي إِذَا أَخْطَأَ

باسێك ده‌رباره‌ی به‌هه‌ڵه‌داچوونی دادوه‌ر له‌ كاتی بڕیارداندا

٦١٣. عَنْ أُمِّ سَلَمَةَ i قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: «إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ، وَإِنَّكُمْ تَخْتَصِمُونَ إِلَيَّ وَلَعَلَّ بَعْضَكُمْ أَنْ يَكُونَ أَلْحَنَ بِحُجَّتِهِ مِنْ بَعْضٍ، فَأَقْضِيَ لَهُ عَلَى نَحْوِ مَا أَسْمَعُ مِنْهُ، فَمَنْ قَضَيْتُ لَهُ مِنْ حَقِّ أَخِيهِ بِشَيْءٍ، فَلَا يَأْخُذْ مِنْهُ شَيْئًا، فَإِنَّمَا أَقْطَعُ لَهُ قِطْعَةً مِنَ النَّارِ».

ئوم سه‌له‌مه‌ i ده‌ڵێت: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: «من مرۆڤێكم وه‌كوو ئێوه‌، ئێوه‌ش كێشه‌ی خۆتان دێنن بۆلای من، له‌وانه‌یه‌ له‌نێو ئێوه‌ كه‌سانێك هه‌بێت له‌ به‌رانبه‌ره‌كه‌ی زمانپاراوتر بێت بۆ خستنه‌ڕووی به‌ڵگه‌كه‌ی، منیش به‌گوێره‌ی بیستنه‌كه‌ بڕیار ده‌ده‌م، ئه‌گه‌ر بڕیارم دا بۆ كه‌سێك و له‌ ماڵه‌كه‌ی براكه‌یم بۆ دابڕی، ئەوە با هیچ شتێك وه‌رنه‌گرێت (كه‌ خۆی ده‌زانێت هه‌قی ئه‌م نییه‌)، چونكە ئه‌وە پارچه‌یه‌ك له‌ ئاگرم بۆی بڕیوه‌».

بَابُ الْقَاضِي يَقْضِي وَهُوَ غَضْبَانُ

باسی دادوه‌ریكردنی دادوەر‌ له ‌كاتی توڕه‌ییدا

٦١٤. عَنْ أَبِي بَكْرَةَ، عَنْ أَبِيهِ h: أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى ابْنِهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ: «لَا يَقْضِي الْحَكَمُ بَيْنَ اثْنَيْنِ وَهُوَ غَضْبَانُ».

عه‌بدوڕڕه‌حمانی كوڕی ئه‌بو به‌كڕه‌، له‌ باوكییه‌وه‌ h ده‌گێڕێته‌وه‌: نامه‌ی بۆ كوڕه‌كه‌ی نووسی گوتی: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: «با دادوەر بڕیار له‌ نێوان دوو كه‌سدا نه‌دات له‌ كاتێكدا كه‌ تووڕه‌یه‌».

🖍   تێبینی:

(چونكه‌ دادوه‌ری به‌ عاتیفه‌ ناكرێت، به‌ڵكوو ده‌بێت به‌ به‌ڵگه‌ و ده‌لیل بڕیار بدات و ئه‌قڵی له‌ جێی خۆی بێت)

بَابٌ فِي الشَّهَادَاتِ

باسێك ده‌رباره‌ی‌ شایه‌تیدان

٦١٥. عَنْ زَيْدِ بْن خَالِدٍ الْجُهَنِيَّ h: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَالَ: «أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ الشُّهَدَاءِ الَّذِي يَأْتِي بِشَهَادَتِهِ، أَوْ يُخْبِرُ بِشَهَادَتِهِ، قَبْلَ أَنْ يُسْأَلَهَا».

زه‌یدی كوڕی خالیدی جوهه‌نی h ده‌گێڕێته‌وه‌: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ فه‌رموویه‌تی: «ئایا پێتان بڵێم باشترین شایه‌تییه‌كان كامانه‌ن؟ كه‌سێك شایه‌تییه‌كه‌ی دێنێت، یان هه‌واڵ به‌ شایه‌تییه‌كه‌ی ده‌دات، پێش ئه‌وه‌ی كه‌ داوای لێ بكرێت».

🖍   تێبینی:

(به‌ مه‌رجێك شایه‌تییه‌كه‌ی كێشه‌كه‌ ئاڵۆزتر نه‌كات، ئه‌گه‌ر زانی ئاڵۆزتری ده‌كات، له‌خۆوه‌ شایه‌تی نادات هه‌تاكوو پێی نه‌گوترێت)

بَابُ شَهَادَةِ الْبَدَوِيِّ عَلَى أَهْلِ الْأَمْصَارِ

باسی شایه‌تی ده‌شته‌كی و كۆچه‌ری به‌سه‌ر كەسی نیشته‌جێوه‌

٦١٦. عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ h: أَنَّهُ سَمِعَ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ يَقُولُ: «لَا تَجُوزُ شَهَادَةُ بَدَوِيٍّ عَلَى صَاحِبِ قَرْيَةٍ».

واته‌: ئه‌بو هوڕه‌یڕه‌ h ده‌گێڕێته‌وه‌: گوێی له‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ بوو ده‌یفه‌رموو: «شایه‌تیدانی خێمه‌نشینه‌كان و ده‌وارنشینه‌كان قبووڵ نییه‌ به‌سه‌ر كه‌سێك كه‌ شارنشینه‌ یان دێنشینه‌».

بَابُ الْقَضَاءِ بِالْيَمِينِ وَالشَّاهِدِ

باسی دادوه‌ریكردن به‌ سوێندێك و یه‌ك شایه‌ت

٦١٧. عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ k: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَضَى بِيَمِينٍ وَشَاهِدٍ.

ئیبن عه‌بباس k ده‌گێڕێته‌وه‌: پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ به‌ سوێندێك و شایەتێك كێشه‌ی چاره‌سه‌ر كردووه‌ (دادوه‌ریی بڕاندۆته‌وه‌).

بَابُ الْيَمِينِ عَلَى الْمُدَّعَى عَلَيْهِ

باسی ئه‌وه‌ی كه‌ سوێندخواردن له‌سه‌ر كه‌سی داوا له‌سه‌ر تۆماركراوه‌

٦١٨. عَنِ ابْنِ أَبِي مُلَيْكَةَ قَالَ: كَتَبَ إِلَيَّ ابْنُ عَبَّاسٍ k: أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ﷺ قَضَى بِالْيَمِينِ عَلَى الْمُدَّعَى عَلَيْهِ.

ئیبن ئه‌بو موله‌یكه‌ ده‌ڵێت: ئیبن عه‌بباس k نامه‌ی بۆ نووسیم كه‌ پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ به‌و جۆره‌ بڕیاری داوه‌ كه‌وا (له‌ كاتی مه‌حكه‌مه‌دا) سوێندخواردن ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر داوا له‌سه‌ر تۆماركراو (نه‌ك داواكار).

بَابٌ إِذَا كَانَ الْمُدَّعَى عَلَيْهِ ذِمِّيًّا أَيَحْلِفُ؟

باسێك ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌‌ كاتێك داوالێكراو خاوەن پەیمان بێت، ئایا سوێند ده‌درێت؟

٦١٩. عَنِ الْأَشْعَثِ h قَالَ: كَانَ بَيْنِي وَبَيْنَ رَجُلٍ مِنَ الْيَهُودِ أَرْضٌ فَجَحَدَنِي فَقَدَّمْتُهُ إِلَى النَّبِيِّ ﷺ، فَقَالَ لِي النَّبِيُّ ﷺ: «أَلَكَ بَيِّنَةٌ؟»، قُلْتُ: لَا، قَالَ لِلْيَهُودِيِّ: «احْلِفْ»، قُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، إِذًا يَحْلِفُ وَيَذْهَبُ بِمَالِي، فَأَنْزَلَ اللَّهُ: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا ﴾ آل عمران: 77، إِلَى آخِرِ الْآيَةِ.

ئه‌شعه‌س h ده‌ڵێت: له‌ زه‌وییه‌ك كێشه‌ هه‌بوو له‌ نێوان من و پیاوێكی جووله‌كه‌، نكووڵی كرد گوتی: هیی تۆ نییه‌، هێنام بۆ خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ر ﷺ، پێغه‌مبه‌ر ﷺ پێمی فه‌رموو: «ئایا تۆ به‌ڵگه‌ت هه‌یه‌ (كه‌ ئه‌م زه‌وییه‌ هیی تۆیه)‌؟»، گوتم: نەخێر، به‌ جووله‌كه‌كه‌ی فه‌رموو: «سوێند بخۆ»، گوتم: ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا ﷺ ئه‌مه‌ جووله‌كه‌یه‌ سوێند ده‌خوات و ماڵه‌كه‌م ده‌بات (سوێندخواردن بۆ ئه‌و چییه‌)، خوا ئه‌م ئایه‌ته‌ی دابه‌زاند: ﴿ إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا ﴾، واته‌: ئه‌وانه‌ی كه‌ سوێند ده‌خۆن سزایان ئاوا به‌م شێوازه‌یه‌، واته‌: له‌ دونیادا پێی ده‌درێت، به‌ڵام له‌ قیامه‌تدا خوای گه‌وره‌ سزای سه‌ختی بۆ داناون. تا كۆتایی ئایه‌ته‌كه‌.